Prof. Dr Ahmed Şimşirligil hoca
“İslam Alimlerinin Hassasiyeti” başlığıyla çok önemli bir makale kaleme almış. İstifade ettim sizinde istifadenize arzediyorum.
“Namaz vakitlerini hesap etmek farz-ı kifayedir. Müslümanların namaz vakitlerinin başını ve sonunu güneşin hareketinden veya âlimlerin tasdik ettiği takvimlerden almaları farzdır. İbadetlerin vakitlerini tayin etmek astronomiden yardım almayı icap ettirirken, tayin edilen vakitlerin tasdiki âyet-i kerime, hadis-i şerif ve müctehidlerin içtihatlarının dairesinde olur. Bu daire de fıkıh âlimleri tarafından çizilir.”
(Taşköprülüzade /Mevdû’at-ul-ulûm)
İşte, ibadetlerde vaktin önemine bağlı olarak İslâm tarihinde Güneş, Ay ve yıldızlar vasıtasıyla zamanın, özellikle imsak ve namaz vakitlerinin belirlenmesini konu alan ilm-i mîkat çok gelişmiştir.
Namaz vakitlerinin tespitinde kullanılan çeşitli saatleri düzenleyen, bunların ayarları ve tamirleriyle ilgilenen kimselere “muvakkit”, bunların faaliyet gösterdikleri yerlere “muvakkithane” denilmektedir. Bu hususta ilmî çalışma yapan astronomlar ise “mîkatî” diye adlandırılırdı.
Osmanlı Devleti XVI. asırda siyasi, idari ve askerî alanda olduğu gibi bilim, kültür ve sanatta da en mütekâmil dönemini yaşıyordu. Osmanlı astronomi literatürünü oluşturan 600 astronom veya astronomi eseri müellifinin seksen beşi XVI. yüzyılda yaşamış ve bu asırda Osmanlı astronomisinin önemli eserleri yazıldığı gibi Türkçe de altmışa yakın eser kaleme alınmıştır.
Osmanlı Devleti'nde en önemli astronomlar İbrahim b. Seyyid, İshak Sa'di Çelebi, Yusuf b. Ömer, Mustafa b. Ali, Takiyüddin Râsid gibi âlimlerdir. Mustafa b. Ali astronomi ve coğrafya sahasında oldukça mühim bazı eserler telif etmiştir. Takiyüddin Râsıd da astronomi ve matematik sahasında birçok önemli eser vermesinin yanında İstanbul'da bir de rasathane açmış ve bazı gözlemlerde bulunmuştur.
Takiyüddin yeni geliştirdiği teknikler ve aletler vasıtasıyla gözlemlerinde yeni uygulamalar ve astronomi problemlerine orijinal çözümler getirmiştir. İlk defa mekanik saat kullanarak çok dakik gözlemler yapmıştır.
Müneccimbaşıların astronomi ve astroloji alanında saraya ait birçok vazifesi bulunmaktaydı. Bunların başında saray ve ileri gelen devlet adamları için takvim, imsakiye ve zâyiçe gibi işler yapmak geliyordu. Takvimler 1800 senesine kadar Uluğ Bey Zîci'ne göre, bu tarihten sonra da Jacques Cassini Zîci'ne göre hesap edilmiştir.
XVI. yüzyıldan sonra belirli bir sisteme göre devam eden müneccimbaşılık Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi’nin vefatına kadar gelen bu müessese, onun 1924 yılında vefatıyla yerine tekrar müneccimbaşı tayin edilmeyerek lağvedilmiş ve 1927 senesinde başmuvakkitlik makamı tesis edilmiştir.
İSALAM ALİMLERİNE GÖRE İMSAK VAKTİ
İmsak vaktinin hesabı için de, diğer vakitlerde olduğu gibi bir dikey açının tayini gerekmektedir. "Güneş'in Kırılma Açısı"nı ilk defa hesaplayan Mısırlı astronom İbn-i Yunus, 14. yüzyıl muvakkitlerinden İbn-ül Şâtir, küresel trigonometrinin babası Nasreddin el-Tûsi gibi âlimler, fecir ve bunun simetriği sayılan beyaz şafak için -19° (ufkun 19 derece altı) dikey açıyı esas almışlardır.
İslâm astronomi mütehassısı Ahmed Ziyâ Bey (Rub’-ı dâire) kitabında diyor ki: “Avrupalılar fecr-i sâdıkın başlaması olarak, ufuk üzerinde beyazlığın tamamen yayıldığı vakti hesap ediyorlar. Bunun için, fecr hesaplarında, Güneş'in irtifâ’ını (-18) derece alıyorlar. Biz ise, ufuk üzerinde beyazlığın ilk görüldüğü vakti hesap ediyoruz. Bunun için de Şems'in (Güneş'in) irtifâ’ının, (-19) derece olduğu vakti buluyoruz. Çünkü İslâm âlimleri, imsâk vaktinin, beyazlığın ufk-ı zâhirî üzerinde yayıldığı vakit değil, beyazlığın ufuk üzerinde ilk görüldüğü vakit olduğunu bildirdiler.”
TEMKİN
Vakitlerin hesap yöntemiyle tayininin revaç bulduğu 15. yüzyıldan itibaren Mısır, Suriye ve kutsal topraklar dâhil olmak üzere Osmanlı coğrafyasında imsak için referans alınan bu değer, Türkiye’de de 1982 yılına kadar kullanıldı. Sonra ne oldu? Bütün ibadetlerimizin dayandığı imsak saatinin hesabını İslam alimlerinin baz aldığı ilkesine -19 göre hesablamaktan vazgeçip bilimsel kriter kılıfı altında -18’i benimsemeye döndürüldük. Ne adına? Dini kolaylaştırma adına.
Pekiyi ne oldu? Ahmet Şimşirligil hoca makalesinin devamında çok açık bir şekilde ifade etmiş feceati şöyle:
Ülkemizde 1983 yılında birdenbire temkinsiz ve Güneş'in ufkun altındaki yükseklik açısı (-18) derece alınarak hesap edilmeye başlandı. Böylece 20 dakika daha fazladan yedirilmek suretiyle milletin orucu ile oynanmaya başlandı! Bu hâl ülkemizde ciddi tartışmalara yol açtı ve bu tartışmalar bitecek gibi de görünmüyor. Aslında 2013 yılında dönemin Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez’in yaptığı açıklamalar yapılanların tamamen keyfî olduğunu ortaya koyuyordu.
Görmez, “Geçmiş İslam âlimlerinin büyük çoğunluğu, imsakin hesaplanmasında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın esas aldığı 18 dereceyi benimseyerek fecr-i sadık’ı hesaplamışlardır” demekte fakat buna bir tek isim verememektedir. Hangi âlimler bunu söylemişlerdir. Kaldı ki bir âlimin ifadesi de böyle bir uygulama için senet olamaz.
Oysa Sayın Görmez ve Diyanet yetkilileri 18 dereceyi esas alanların Avrupalı Hıristiyan astronomlar olduğunu iyi bilmekte fakat ifade etmekten kaçınmaktadırlar. Acaba Hıristiyan milletlerin imsak vaktinde hangi ibadetleri var ki imsak vakti için böyle bir dereceyi esas olarak kabul etsinler! Böyle yapmış olsalar dahi, Müslüman astronomlar tarafından imsak vakti İslamî kâidelere göre takdir edilmişken, bu hususta yabancılara uymak mecburiyeti nereden çıkmıştır?
Âlimler, astronomlar, muvakkitler 19 dereceyi esas alıyor fakat Başkanlık, kolaylaştırma ilkesi ile bunu kaldırıyor! Bu mudur ilmîlik? Ne demektir kolaylaştırma ilkesi? 20 dakika daha yemek yemek veya yememek. "Ölür müsün" demezler mi adama. Kolaylaştıralım derken akşama kadar durduğun açlık yanına kâr kalırsa, ibadet elden giderse ne olacaktır? Kolaylaştırma ilkesi diyerek bir dakika evvel iftar ettirebilir misin? Namazı beş on dakika önceden başlatabilir misin? 1400 senedir ibadeti bu şekilde yapanlar Müslümanlara eza ve cefa mı çektiriyorlardı?
Yüzlerce yıldır bu uygulamayı yürüten âlimler, Peygamber efendimizin “kolaylaştırınız zorlaştırmayın” hadisini duymadılar mı?
Sahi işinize gelince hadisleri hemen kabul ediyorsunuz? Bu hadise karşı bir sözünüz yoktu değil mi?
Nihayet Görmez’in açıklamasında yer alan, “en ihtiyatlı görüş tespit edildi” ifadesi ise bir başka hezeyandı. Demek ki Bayındır gibi daha ileriye doğru yedirme imkânınız da var demektir. Oysa ihtiyatlı olmak -şayet kendi yaptıkları doğru olsa dahi- 20 dakika önce kesmek değil midir? Şair “sonsuz dertten sakınmalı hatta olsa da bir güman” der. Yani bir şüphe dahi olsa insan sonsuz dertten sakınır. Burada da orucun gitme tehlikesi bir şüphe dahi bulunsa insan 15-20 dakika önce yemeyi içmeyi bırakmaz mı? Kaldı ki yüzlerce yıldır Müslüman astronom ve âlimlerin çalışmalarını elinin tersiyle bir kenara atıp gayrimüslimlerin sözüyle hareket etmek nasıl bir ihtiyatlılıktır!..
Bir başka fecaat ise Görmez’in şu sözlerinde idi: “Diyanet İşleri Başkanlığı, imsakin belirlenmesinde bilimsel bir kriter olarak astronomik tanın başlangıcı olan 18º’yi esas almaktadır. Böyle bilimsel bir kriter ölçü alınmadığı takdirde toplum içinde birliğin sağlanması asla mümkün değildir.” Bu ifadelerle İslam âlimlerinin yüzlerce yıllık çalışmaları bilimin dışına bir çırpıda atılmaktadır ki gerçekten ayrı bir felakettir. Ayrıca bu konuda Müslümanlar yüzlerce yıldır birlik ve beraberlik içinde idi. 1983’ten itibaren bir darbe hükûmeti ve zamanın diyaneti eliyle birlik mi oldu yoksa karışıklık ve bölünmeye mi davetiye çıkarıldı?
DİB BAŞKANINA TARİHİ BİR GÖREV
Ahmed Hoca bir ilim adamı olarak ondan da öte duyarlı bir Müslüman olarak makalesinde yanışı ortaya koymakla kalmıyor düzeltilmesi için çağrıda da bulunuyor. Şöyle ki:
“Bugün Sayın DİB Başkanını tarihî bir görev daha beklemektedir. Geliniz 36 yıldır bunların Hıristiyanlardan devşirdikleri uygulamalardan vazgeçiniz. Hakkı doğruyu ikame ediniz. İslam âlimlerine Müslüman astronomlarına uyunuz. Hataların en büyüğü hatada ısrar etmektir. Müslümanların ibadetlerini tehlikeye atan hatta yok eden bu uygulamaya son veriniz. 36 yıllık ibadetler ne olacak demeyiniz. Cenab-ı Hak rahimdir, kerimdir, gafurdur. Biz doğruda olalım ve O’na sığınalım.
Ramazan-ı şerifimiz mübarek olsun...”
TEFEKKÜR
İmsâk-ı derdimizde var amma tedbir içün
Vakt-i gurûbı bilmeğe bir saat isterüz
HOCAMIZDAN ALLAH TEALA RAZI OLSUN. O meseleyi ilmi olarak tarihi vechesiyle oldukça güzel bir şekilde ortaya koymuş görevini yapmış. Şimdi iş bizde, bu bilgiyi ve ardında gelen teklifi acilen paylaşalım oruc-namaz gibi ibadetlerimizi sakata düşürecek derecede önemli olan imsak meselesinden herkesi haberdar edelim imsaktan sonra yenilenilir daha vakit var diyenlere aldanmasınlar, ayrıca gereken mercilere bu meselenin eskiden olduğu gibi İslam alimlerinin uygulaması üzere ayarlanmasını istediğimizi bildirelim.